Unë dhe arti i krijuar prej meje mbetemi gjithmonë shqiptarë, edhe duke qenë qytetarë të botës.

(Intervistë e Sh.S.Noé "Fenix").
Bisedë e "Fenix" me shkrimtarin Shpend Sollaku Noé

Fenix: Pasi informohesh për jetën tuaj të krijohet përshtypja sikur fatin e keni patur në krah gjithmonë. Edhe aty ku duket se jeni në teh të thikës – i rritur në një regjim ku e ardhmja diktohej nga të tjerët dhe mbante peshën e të shkuarës – ndodh një kapërcim deri diku i pashpjegueshëm dhe ia dilni të vijoni në rrugën tuaj. Mendoni se në këtë botë asgjë nuk është e rastësishme, a keni qasje me këtë lloj filozofie të të menduarit?

Sh.S. Noé: Vetëm marksizmi nuk e pranonte rastin si dominues. Filozofitë e tjera klasike – që prej të famshmes latine carpe diem e më parë – po ashtu edhe ato moderne, në një formë apo tjetrën e pranojnë si dominues apo e konsiderojne atë të rëndësishëm. Por unë nuk e shoh veten si të ndihmuar prej fatit apo rastit, përkundrazi, shpesh ata i kam patur kundërshtarë aspak lealë. Unë kam arritur të nxjerr kokën mbi ujrat e vërshyera me ndihmën e një salvagenti të vetëm: punës. Fatet e mia kanë qenë të tjerë: prindër e familje që më kanë ushqyer me oksigjenin e domosdoshëm edhe në momentet ku rrezikoja të asfiksohesha.

Fenix: Të ndalemi pak tek letërsia. Pjesa më e madhe e krijimtarisë tuaj janë poema, të përkthyera në 22 gjuhë të botës, me vlerësime mjaft pozitive nga kritikët. Së fundmi, pas librave hetimorë “Kolumbia e Ballkanit” dhe “Shekulli i shkurtër ballkanik”, keni një kthim tek proza me një cikël romanesh që do të pasojnë “Kufirin e Mjegullës”, i cili u botua me sukses në Itali vitin e kaluar. Subjektet e tyre janë të gjitha nga Shqipëria ndërkohë që ju prej më se dy dekadash jetoni jashtë vendit, si e shpjegoni këtë?

Sh.S. Noé: Siç ndodh rëndom me emigrantët, edhe unë kam mbetur e do të mbes shqiptar deri në frymën e fundit. Gjithçka shohim përreth, në dhe të huaj, domosdoshmërisht bëhet objekt krahasimi me Shqipërinë. Dhe kjo jo vetëm e shikuar me lenten e mallit, por edhe atë të dëshirës për progresin e vendit tonë. Për të qenë më realist, dua të theksoj se në librat hetimore dhe romanet e kam përshkruar gjithmonë Shqipërinë dhe kulmet e saj historike e shoqërore si pjesë naturale të Evropës, të botës e të zhvillimeve ndërkombëtare.

Fenix: Edhe poemat kanë këtë frymë ndërkombëtare. Jo më kotë janë shitur në më se njëqind vende të botës.

Sh. S. Noé: Ky ka qenë pikësynimi edhe në shkrimin e poemave. Tek “Mare Nostrum”, Mesdheu është parë në thelbin e tij më tragjik, si hekatombë e botës që e rrethon. “Murus Noster” ështe një vështrim global rreth përçarjes së djeshme e të sotme të popujve. Ndërkaq “Barkodë”, – poema ime më e përhapur në botë – zjen nga problemet e sotme të një bote të populluar nga tiranë, mashtrues të paskrupull, banka të kthyera në perëndi... Sido që të jetë, edhe në këto poema, unë dhe arti i krijuar prej meje mbetemi shqiptarë, edhe duke qenë qytetarë të botës.

Fenix: Cili është raporti juaj me atë që shkruani, ju ka ndodhur që një punim, pasi e keni përfunduar, të tjerët t'jua kenë vlerësuar ndërsa vetë nuk e keni pëlqyer më?

Sh. S. Noè: Nuk jam Narcisi që zotat e dënuan të dashurohet me shembëlltyrën e vet. Sapo kam mbaruar një punim timin, unë jam gati të filloj një tjetër. Detyrimisht e gjithë vëmendja përqendrohet tek krijimi i porsafilluar. Nga kjo pikëpamje të gjithë shkrimtarët janë Don Zhuanë, harrojnë menjëherë të dashurën e fundit për t'u lidhur menjëherë e marrëzisht me një tjetër. Por ndodh, edhe shpesh, t'u kthehem të dashurave të mëparshme, sidomos kur shoh se u pëlqejnë të tjerëve. Sidoqoftë nuk shkoj kurrë me dy gra njëherësh.

Fenix: Sa ka qenë koha maksimale që ju është dashur për të shkruar një vepër tuajën?

Sh. S. Noè: Vite të tëra? Nuk mund të përcaktohet se kur lind një vepër, embrioni i saj ekziston brenda teje, si ovulat e gruas apo spermatozoidet, vjen koha që ato pllenohen vetvetiu. Koha që konsumojmë për ta hedhur në letër nuk është një tregues i përpiktë.

Fenix: Cilën veçoni si veprën tuaj më të dashur dhe pse?

Sh. S. Noé: Krahasimi me femijët që duhen të gjithë njëlloj nuk qëndron, pasi edhe nënat kanë dobësi, sidomos për fëmijët më të cilët kanë vuajtur më shumë. Nga fëmijët e mi të “vështirë” unë do të veçoja librin e vetëm që kam botuar në Shqipëri, “Mëzat e Kaltër”, ndoshta për faktin se iu nënshtrua torturave të Alfred Rozenbergëve të shtëpisë botuese “Naim Frashëri”, që kërkuan me çdo kusht ta bënin një libër race të përçuar nga “filli i kuq”. Prej “fëmijëve” të mi me fat më të mirë? Poemat e sipërpërmendura dhe romanin “Kufiri i mjegullës”.

Fenix: Për dhjetra arsye një shkrimtari, në një moment të caktuar, mund t’i ndodhë një “block”, ka shumë për të thënë por nuk mundet, pena thjesht nuk ecën më, duket sikur krijimtarisë i ka ardhur fundi. Ju ka ndodhur të keni periudha të tilla?

Sh.S.Noé: Block? Jo, nuk kam patur deri tani. Nuk e kam provuar luksin e viteve sabatikë. Kam kaluar periudha të pamundësisë për të shkruar. Kjo më ka ndodhur në Itali, në vitet 2000-2009, kur isha ì detyruar, për arësye ekonomike, të bëja punë nga më të ndryshmet për të shpëtuar familjen, për të mbijetuar. Kam provuar të jem punëtor fabrike, murator, kopshtar, shitës peshku, ndihmës piktor, korist kishe... Dilja pa gdhirë nga shtëpia dhe kthehesha natën vonë, i stërlodhur. Edhe pse në ato kushte, asnjëherë nuk kisha hequr dorë prej letërsisë, vazhdoja të akumuloja e prisja momentin e duhur, rikthimin në pasionin tim kryesor, që ndodhi me librin e poemave në italisht e anglisht “Abysses- Voragini”.

Fenix: Të kthehemi tek largimi juaj nga Shqipëria në vitin 1992. Prej asaj kohe jetoni në Itali. Sa e vështirë ka qenë për ju si emigrant të bëheshit pjesë e rretheve letrare italiane për të promovuar veprën tuaj?

Sh.S.Noé: Mjaft e vështirë. Unë dhe të tjerë krijues të emigruar nga Evropa Lindore nuk patëm mundësinë të dilnim jashtë vendeve tona në kohën kur bota ishte e interesuar për krimet e komunizmit, siç ndodhi të paktën me veprën e Pasternakut apo të Sollzhenicinit. Ne nuk emigruam kur ishim shumë të njohur si Brodskij. Ne u ndodhëm nëpër botë kur ajo mendonte se Lindja tashmë ishte bërë demokratike, kur kishte informazione të bollshme rreth saj. Ana tematike ishte vështirësia e parë që duhej kapërcyer, duhej të bindnim opinionin që aq sa dinte për vendet tona të origjinës ishte pak, mjerisht shumë pak, sidomos për pasojat e postkomunizmit. Pastaj u munduam të imponoheshim me cilësinë e shkrimeve tona. Duhet patur në konsideratë edhe që Evropa, përdreq, vazhdon të jetë shumë nacionaliste në trajtimin e autorëve të huaj, për të mos folur për SH.B.A-të, në të cilat autorët e përkthyer zënë një vend shumë të pakonsiderueshëm.

Fenix: Në botë ju njohin dhe ju lexojnë më shumë se në Shqipëri, si mendoni, pse ka ndodhur kjo?

Sh. S. Noé: Ndoshta sepse në Shqipëri nuk jam botuar akoma, edhe pse Antologjia ime në shqip “Atdheu i tjetrit” qarkullon tek diaspora e shitet në internet për të gjithë. Shumë në Shqipëri, krijues apo kritikë, botues apo lexues, e kanë atë libër, po ashtu edhe të tjerët në gjuhë të huaja. Nuk kam ndonjë agjent letrar në vendin tim dhe të tjerëve nuk jam unë që duhet t'u paraqes veprën time për ta botuar. Në përgjithësi është botuesi që bën hapin e parë.

Fenix: Sa ka ndikuar ky fakt në krijimtarinë tuaj?

Sh.S. Noé: Në krijimtari? Aspak, unë vazhdoj të punoj, jam i bindur që një ditë dikush nga botuesit shqiptarë do ta kupojë se ç' përfiton prej librave të mi. Mendoj se është çështje kohe!

Fenix: Çfarë ju shkaton një shije të hidhur në këtë drejtim?

Sh.S.Noé: T'i dhuroj një libër atij që nuk e lexon.

Fenix: Ç'përshtypje keni rreth raportit ndëmjet shkrimtarëve e lexuesit në Shqipëri?

Sh.S.Noé: Sipas njohjes e sipas të dhënave që kam, raporti i lexuesit shqiptar me shkrimtarët e tij dhe ata të përkthyer nuk ndryshon shumë nga ai evropian. Si në Shqipëri, edhe jashtë saj poezia lexohet pak, nga shtresa “të zgjedhura”. Kjo edhe për “fajin” e poetëve. Poezia është larguar shumë nga aktualiteti, është vështirësuar kuptimi i mesazheve të saj nga tendencat makiavelike të autorëve. E pranoj modernizmin deri në atë fazë sa nuk e bën autorin krejtësisht të pakuptueshëm prej lexuesit të zakonshëm. Lumenjtë e vërshyer të vargjeve të shkruajtura nga shqiptarët e sotëm e kanë kthyer poezinë në një sport kombëtar të Shqipërisë. Imagjinoj sa të vështirë e ka një botues i yni për të dalluar mes tyre Pelètë apo Maradonat e ardhshëm të letërsisë. Me prozën ndryshon puna, ajo lexohet. Sipas meje, niveli i librave të shkruar në shqip është më i lartë se ai i përkthimeve, dhe kjo nuk vjen për dobësi të autorëve të huaj, por të sportit të dytë kombëtar të bashkatdhetarëve të mi: të përkthimit.

Fenix: : A ju duken kompaktë intelektualët e sotëm shqiptarë?

Sh.S. Noé: Nuk më duken aspak kompaktë. Kjo për arësye të politizimit të tyre të ekzagjeruar. Shkrimtarët evropianë në përgjithësi nuk merren me politikë të drejtpërdrjejtë, atyre është vështirë t'u kuptosh edhe për cilën parti votojnë. Me autorët shqiptarë ky zbulim është shumë i thjeshtë, rëndom ata kanë pranuar dhe pranojnë emërime partiake apo në qeverinë e fitimtarëve. Ky ves nuk u është ndarë atyre që prej kohës së “Partisë mëmë”, pasi edhe sot janë po ata emra që qarkullojnë nga njëra strehë në tjetrën me të vetmin qëllim për të përfituar. Shqipërisë së sotme ata i bëjnë dëme të mëdha, pasi, ashtu si dikur, vazhdojnë të mbajnë të tjerët në distancë prej tortës ku duhet të hanë të gjithë. Pastaj nisin edhe të grinden se kush do të rrëmbejë copën më të madhe, t'i vetëpropozohen muzeve apo Uneskos si trashëgimì e njerëzimit.

Fenix: Rasti më flagrant, sipas jush?

Sh.S. Noè: Sherret prej mejhaneje, edhe pse në distancë, midis Ismail Kadaresë e Rexhep Qoses. Ky ì fundit, me gjithë respektin që kam për të (romanin e tij “Vdekja më vjen prej syve të tillë” vazhdoj ta konsideroj një model të shkëlqyer se si shkruhet shqip) shpesh, me sa kam lexuar dhe nëse ato që shkruhen janë të vërteta, ka arritur deri sa të shpallet enverist e t'i referohet pozitivisht modelit të Shqipërisë komuniste. Nuk ke ç'thua, si politikan të kall krypën, si ai ashtu edhe të tjerë në qarkullim, në Kosovë apo në shtetin amë. Qose e të tjerë mund të ishin mjaftuar me letërsinë, profesion që e njohin më mirë e ku janë të nderuar.

Fenix: Diçka rreth gjendjes së shtypit shqiptar?

Sh.S.Noé: Më bën përshtypje mungesa e profesionalizmit si dhe klientelizmi në mediat tona në përgjithësi. Nga kjo nuk shpëtojnë edhe ato më kryesoret. Si edhe në letërsi, vë re me keqardhje polarizimin politik të tyre që i bën shpesh të ngjanë me organe partiake e të mos afrojnë autorë që nuk i përkasin bindjeve të tyre politike. Nuk më pëlqen që, në emër te informacionit, në faqet e para të shoh shumë gosip, madje edhe të shpëlarë, në kohën kur vendi ka probleme mjaft të mprehta. Gossip ekziston edhe në mediat perëndimore, por e botojnë organe apo emisione të specializuara. Më vjen keq gjithashtu se si përdhunohet gjuha shqipe nga të ashtuquajtur gazetarë që nuk njohin gramatikën apo sintaksën e saj. Të kuptohemi, shpesh lexoj edhe shkrime aq të arrirra, sa që do të doja t'i kisha shkruar unë.

Fenix: Çfarë ju ka shqetësuar më shumë nga botimet e sotme?

Sh.S.Noé: Lexoj herë pas here libra të autorëve tanë, sidomos të më të rinjve. Jo rrallë edhe më pëlqejnë. Librat që më acarojnë më shumë, siç e thashë më lart, janë ata të përkthyerit, për shkak të dobësivë të theksuara në përdorimin e shqipes. Por ndodh edhe të alarmohem prej përmbajtjes të dikujt prej tyre. Nga rastet e fundit është botimi i “Mein kampf” - it. Jo vetëm botimi në vetvete, por mënyra se si ai u reklamua në faqet e para të të mbiquajturit shtyp serioz shqiptar si dhe lehtësia me të cilin u pranua nga intelektualët, pa dallim ngjyre politike. Përgjithësisht jam i parimit “është e ndaluar të ndalosh”, por kësaj here ishin kaluar kufijtë e lirisë së shtypit. Nuk është liri shtypi sjellja në publik e propagandimi i një manifesti të racizmit që frymëzoi genocidin më tragjik të kohrave moderne. Cili prej botuesve, që e konsiderojnë veten qënie demokratike e paqësore, do të ishte i gatshëm të botonte edhe libra me tituj të tillë si: “Manual per përdhunimin e fëmijëve” apo “Si realizohen varret e përbashkëta”, apo “Olimpi i krematoriumeve për raca inferiore”? “Mein kamp” është më i egër. Libri i diktatorit famëkeq gjerman mund edhe të botohej, por i analizuar e i paisur me shënime nga një historian i paanshëm e i aftë. Fakti që Shqipëria u përshkrua nga terrorri i kuq nuk justifikon asnjë lëshim në drejtim të diktaturës së zezë.

Fenix: Ju keni një mbiemër të dytë arti, Noé, që më sjell në mendje patriarkun biblik. Keni menduar ndonjëherë se edhe letërsia e madhe është pak a shumë e ngjashme me arkën e Biblës?

Sh.S.Noé : Libri mund të trasformojë botën, po të atij që lexon. Për aq kohë sa do të vazhdojë të rritet numri i analfabeteve me tituj shkencorë, vështirë të shpresosh në një të ardhme më të mirë. Sidoqoftë mbetem optimist, duke shpresuar tek të shpëtuarit prej arkës.

Fenix: Mesazhi juaj e fundit?

Sh.S.Noé: Për të zotin e shtëpisë Thoma Jançe, duke i uruar revistës “Fenix” të mbajë të gjallë shpresën e një rilindjeje të mundshme.
Botuar per here te pare ne "Fenix",
gusht, 2013