Tregim lufte i Hemingway-t.

 

– Tregim nga ERNEST HEMINGWAY – Përktheu: NASI LERA

 

Sulmi shpërtheu nga ana tjetër e fushës; ai nuk hasi asnjë qëndresë në qytet dhe kapi bregun e lumit. Penge sa e vetme iu bë nga rruga tërë gropa dhe nga ndërtesat e fermës. Nikolas Adamsi, duke ecur me biçikletë, të cilën shtrëngohej ta zbriste kur rruga ishte tërë gropa, e kuptonte çkishte ndodhur nga pozicioni i të vdekurve.

Ata dergjeshin shtrirë, veç apo bashkë, mbi barin e lartë të livadheve. Të gjithëve ua kishin nxjerrë xhepat jashtë, ndërsa mizat i kishin mbuluar krejt. Pranë çdo kufome apo grumbulli kufomash shihje të shpërndara letra të ndryshme.

Mbi bar, mbi gurë, anash dhe në mes të rrugës, shihje të dergjeshin gjëra nga më të ndryshmet. Një kuzhinë lëvizëse, që duhej ta kishin sjellë kur gjithçka ishte e qetë; çanta lëkure, granata, helmeta, pushkë, disa me qytën përpjetë, bajoneta të ngulura në tokë kohët e fundit ato ishin dërmuar në punë. Dhe përsëri granata, gjyle topash, helmeta, pushkë, lopata xheniere, arka municionesh, raketahedhëse me fishekët e shpërndarë rreth e rrotull, çanta të ndihmës së shpejtë, antigazë dhe këllëfët e tyre, një mitraloz trekëmbësh mes gëzhojave të zbrazura, shiritat e të cilave dilnin nga arkat, pagure pa ujë, shule të hequra, mbushës topi të ngatërruar në mënyrën më të papritur dhe, kudo, mbi bar, përherë të njëjtat letra të shpërndara.

 

Nuk mungonin as librat e meshës, fotografitë e skuadrave mitraliere, me ushtarët e qeshur si një ekip shkolle para ndeshjes së fundvitit, por që tani dergjeshin grumbull dhe të fryrë mbi bar; syri të shihte kudo pankarta që tregonin një ushtar me uniformën austriake duke shtrirë mbi shtrat një femër; personazhet kishin një qëndrim joshës, tabloja ishte ngashnjyese dhe nuk kishte asgjë të përbashkët me dhunën e vërtetë, ndërkohë që gruas ia kishin mbuluar kokën me fustan dhe një ushtar, për ta mbytur, i kishte hipur mbi fytyrë. Kudo kishte thirrje frymëzuese, të cilat dukej qartë se ishin shpërndarë pikërisht para sulmit. Ato ishin përzierë me fotot pornografike, me fotot e vogla të vajzave të fshatit, të bëra nga fotografët e fshatrave dhe letra, letra dhe letra. Gjithmonë rreth ushtarëve të vrarë do të kishte grumbuj me letra dhe sulmi i asaj dite nuk kishte si të bënte përjashtim.

 

Ushtarët që dergjeshin aty sapo ishin vrarë dhe askush nuk kishte çarë kokën për ta, veçse për t u zbrazur xhepat. Niku vuri re se të vrarët tanë, ata që i mendonte si të tillë, çuditërisht ishin të pakët. Kapotat i kishin të zbërthyera dhe xhepat e kthyer; nga pozicioni i tyre mund të krijoje një ide të qartë për mënyrën dhe vrullin e sulmit. I nxehti i kishte fryrë të gjithë, pa marrë parasysh kombësinë.

Qyteti ishte mbrojtur duke luftuar vetëm nga gropat e hapura anës rrugës. Në qyteti nuk kishte hyrë pothuaj asnjë austriak. Në rrugë gjendeshin vetëm tre kufoma austriakësh, që dhe dukej qartë se ishin vrarë në ecje e sipër. Shtëpitë e qytetit ishin shkatërruar nga bombardimet; rrugët ishin tërë gurë dhe mbeturina muresh, shtylla të rrëzuara dhe copëra tullash. Shumë gropa ruanin ende gjurmët që kishte lënë aty ipriti. Toka ishte mbushur me gjyle topash dhe shrapneli. Qyteti ishte i shkretë.

 

Nik Adamsi kishte ecur, që nga Fornaçi, mes një fushe të harlisur nga bari, pa takuar njeri. Megjithatë kishte parë në të majtë të rrugës topa të maskuar nga një brez manash. Atij i tërhoqën vëmendjen shtëllungat e nxehta të ajrit, që ngriheshin nga topat që piqeshin nën diell. Niku e kaloi qytetin i habitur që e gjeti të shkretuar dhe doli prej andej nëpërmjet rrugës që ndiqte bregun e pjerrët, poshtë lumit. Përtej qytetit rruga zbriste mes një rrafshine të zhveshur. Niku pa ujin e qetë të lumit, bërrylin e poshtëm të bregut, tokën tërë llum, të zbardhur nga dielli dhe strehimet që kishin ngritur austriakët. Gjithçka ishte e gjelbër dhe tërë gjallëri, si e kishte parë herën e fundit dhe shugurimi i historisë nuk kishte ndryshuar gjë në rrjedhën e lumit.

 

Batalioni ishte vendosur përgjatë bregut, në të majtë. Në majë të bregut dukeshin disa njerëz, që kishin zënë vend në një varg gropash. Niku vuri re ku ishin vendosur mitralozat, topat dhe raketat sinjalizuese, brenda këllëfëve të tyre. Njerëzit flinin nëpër gropat e hapura anës bregut. Nuk e ndaloi askush, ndoqi rrugën dhe ndërsa ishte duke iu shmangur baltës, një nëntoger i ri, i rruar pa kujdes, me sytë e skuqur, i vuri revolen nën hundë:

– Kush jeni?

Niku ia shpjegoi kush ishte.

– Po unë si ta marr vesh se jeni ju dhe jo një tjetër?

Niku i tregoi kartën e identitetit me fotografinë e tij dhe me vulën e Armatës III. Tjetri mori kartën dhe nuk ia ktheu.

– Këtë, po e mbaj unë.

– Nuk keni pse ta mbani, ma ktheni, – tha Niku. – Largojeni revolen dhe futeni ku e ka vendin, në këllëf.

– Nga ta di se jeni ju dhe jo dikush tjetër? përsëriti oficeri.

– Se kush jam, ua tregon karta e identitetit.

– Po sikur ajo të jetë e falsifikuar.

– Mos u bëni i marrë, – tha me ëmbëlsi Niku. Më çoni te komandanti i kompanisë..

– Më duhet tju çoj në shtabin e batalionit.

– Në rregull, – ia bëri Niku. Dëgjoni, e njihni kapiten Paraviçinin? Është një burrë trupmadh, me mustaqe të holla, është arkitekt dhe flet anglisht?

– E njihni?

– Pak.

– Çkompani komandon?

– Të dytën.

– Ai komandon batalionin.

– Mrekulli, – tha Niku i lehtësuar që Para ishte mirë. Shkojmë në batalion.

Niku, kur kishte dalë nga qyteti, dëgjoi tre shpërthime të fuqishme shrapneli, mbi një nga shtëpitë e shkatërruara. Bombardimi ishte ndërprerë nga ai çast. Por oficeri kishte pamjen e një njeriu që e ka zënë bombardimi në rrugë. Tendosja dhe zëri i ngjirur nuk donin të ndryshonin. Nikut po ia gricte nervat revolja.

– Ma hiq që këtej, – tha ai. Është tërë ky lumë që i ndan ata nga ju.

– Sikur të më ishte mbushur mendja se ishit spiun, do tiu kisha lënë top në vend, – ia bëri togeri.

– Eja të shkojmë në batalion, – tha Niku. Ai nuk po e duronte dot oficerin.

Paraviçini, që komandonte përkohësisht batalionin, rrinte ulur në tryezën e strehimit, që shërbente si vendndodhje për shtabin e përgjithshëm. Ai u çua kur Niku e përshëndeti, më thatanik dhe më anglez se kurrë.

– Hello! ia bëri. Nuk ju njoha. Çju duhet juve kjo uniformë?

– Ma rrasën dhe mua.

– Nikolas, jam shumë i gëzuar që po ju shoh.

– Edhe mua më bëhet shumë qejfi që ju shoh në formë të shkëlqyer. Si po ju ecin punët?

– Kryem një sulm të shkëlqyer, me të vërtet të shkëlqyer. Ejani, t jua tregoj.

Ai i tregoi në hartë si ishte zhvilluar sulmi.

– Po vij nga Fornaçi, – tha Niku, – dhe e pashë me sytë e mi si kishte ndodhur. Një sukses.

– Sulmi ishte i jashtëzakonshëm. Tmerrësisht i jashtëzakonshëm. U lidhët me regjimentin?

– Jo, vetëm jam endur vërdallë duke shpalosur uniformën time.

– E çuditshme!

– Të gjithë mendojnë se po panë austriakët një uniformë amerikane, do të mendojnë se pas saj do të vinë të tjerë.

– Po nga ta marrin vesh se është uniformë amerikane? pyeti Paraviçini.

– Do tua thoni ju.

– Po, po. Do t ju jap një rreshter që tju tregojë rrugën dhe bjerini edhe një herë tërë vijës së frontit.

– Si një politikan i ndyrë, – ia bëri Niku.

– Po të ishit me veshje civile do të ishit më i pashëm. Vetëm me veshje civile do të dukeshit vërtet më i pashëm.

– Me një kapele me anë të kthyera.

– Ose me një kapele të ngrohtë tërë push. Xhepat do ti kisha plot me cigare, kartolina dhe gjepura të këtij lloji, – tha Niku. Do të më duhej edhe një çantë shpine plot me çokollata. Dhe të gjitha këto do ti shpërndaja të shoqëruara me fjalë të ëmbla dhe me rrahje shpatullash. Por nuk kishte as cigare, as kartolina, as çokollata. Atëherë më thanë që të sorollatesha kot vijës së frontit.

– Jam i bindur se vetëm prania jote do ta ngrejë lart moralin e ushtarëve tanë!

– Ju lutem, – tha Niku, – tërë kjo histori ma ka sjellë në majë të hundës. Në parim, duhej tju kisha sjellë një shishe konjak.

– Në parim! tha Para dhe vuri buzën në gaz për herë të parë, duke zbuluar dhëmbët e zverdhur. Çshprehje e bukur! Në parim! Doni një gotë me grapa?

– Jo, faleminderit, – tha Niku.

– Nuk ka aspak eter brenda.

– E kam ende shijen e tij në gojë, – kujtoi papritmas, me një qartësi të habitshme, Niku.

– E dini, unë e vura re se ishit i dehur, vetëm kur filluat të flisnit për t u kthyer me kamion?

– Mua më kishte rënë keq në kokë, – tha Niku.

– Kurse unë nuk mund ta bëja këtë, – tha Para. Mua më ka zënë një herë pija në betejën time të parë. Ishte beteja ime e parë. U bëra dru dhe kisha tmerrësisht etje.

– Ju nuk keni nevojë të deheni.

– Ju jeni shumë më trim se unë gjatë një sulmi.

– Jo, – tha Niku. E njoh mirë veten, prandaj më pëlqen të dehem. Nuk më vjen aspak turp ta pohoj këtë.

– Unë nuk ju kam parë asnjëherë të dehur.

– Nuk më keni parë asnjëherë! ia bëri Niku. As ata natë kur shkuam nga Mestre në Portogrande, kur doja të flija dhe mora biçikletën dhe e hodha përsipër si të ishte batanije?

– Kjo nuk ndodhi në front.

– Le të mos flasim për mua, – ia bëri Niku. Është diçka që e njoh aq mirë sa nuk kam asnjë dëshirë të flas për të.

– Hë për hë duhet të rrini këtu, – tha Paraviçini. Po të keni dëshirë, merr një sy gjumë. Kjo strofull i rezistoi mirë bombardimit. Është tepër vapë për të dalë jashtë.

– Edhe unë kështu mendoj, nuk na ngut kush.

– E kam seriozisht, si ndjeheni tani?

– Faleminderit, shkëlqyeshëm.

– Jo, jo, e kam seriozisht.

– Jam fare mirë. Veçse nuk më zë gjumi pa dritë. Tani për tani kjo është e gjitha.

– Atëherë duhet të të operojnë në kokë. Nuk jam doktor, por jam i bindur për këtë.

– Ata mendojnë se është më mirë të shërohem pak nga pak dhe e kanë lënë me kaq. Në fund të fundit, çka këtu për të vënë alarmin? Besoj se nuk jap përshtypjen e një të çmenduri?

– Nga pamja dukeni në formë.

– Po të futën në listën e të çmendurve, ka marrë fund çdo gjë, – tha Niku. Askush nuk ka më besim te ju.

– Nikolas, po të isha në vendin tuaj, do të merrja një sy gjumë, – tha Paraviçini. Sigurisht kjo strofull nuk i ngjan aspak strehimit të batalionit ku u mësuam të rrimë, por presim që të na vijë nga çasti në çast urdhri për të lëvizur. Është marrëzi të dalësh jashtë në tërë këtë vapë. Rregullohu si të rregullohesh në këtë dyshek kashte.

– Ashtu po bëj, – tha Niku.

 

Ai u shtri mbi dyshekun me kashtë. Dhe u ndje tepër i zhgënjyer, që ishte katandisur në atë gjendje, aq më tepër që kjo i kishte rënë në sy edhe kapiten Paraviçinit. Strehimi ishte më i vogël se strehimi ku toga e tij me rekrutë të datëlindjes 1899 u pushtua nga histeria sa mbërriti në front dhe sa nisën të qëllojnë me artileri dhe Paraviçini, me rripin e helmetës mes dhëmbëve, urdhëroi ti nxirrnin dy e nga dy për tu treguar se nuk kishte ndodhur gjë. Ai e dinte mirë se ata nuk kishin për ta përballuar goditjen, kur të gjendeshin mes betejës. Ai e dinte se ajo luftë ishte një ndyrësi e madhe në qoftë se nuk pushon së qari, ngjishja turinjve që të vijë në vete. Do ta kisha lënë ndonjërin top në vend, por ishte tepër vonë. Të tjerët do të jenë edhe më të këqij. Ngjishja turinjve. Ata e shtynë sulmin për në orën 5 e 20. Na kanë mbetur vetëm katër minuta. Ngjishja turinjve këtij koqeje dhe merre me shkelma bythëve. Ju kujtoni se do të bëjnë para? Në qoftë se ngrenë duart përpjetë, qërroji nja dy dhe mundohu ti nxjerrësh jashtë të tjerët. Rreshter, mos ua ndaj sytë për asnjë çast! Kur nuk të ndjek njeri, është e kotë të çash përpara. Çfëlliqësi! Në rregull, në rregull, shumë mirë. Pastaj, me sytë tek ora, me zërin e qetë, me atë zë të qetë që nuk kishte të paguar: “Savoja”. Dhe tregoi një gjakftohtësi të përkryer që askush nuk pati kohë ta vërë re. Pas shpërthimit ishte e vështirë të gjeje ushtarët e tu; pothuaj pjesa më e madhe e strehimit ishte shembur. Kjo i ligështoi. Ata dinin ti kacavirreshin me gjakftohtësi së përpjetës, në të vetmin rast kur nuk kishin marrë asnjë eksitues. Kur u kthyen kasollja e teleferikut ishte përfshirë nga flakët, disa nga të plagosurit zbritën pas katër ditësh, të tjerët nuk zbritën dot, kurse ne ngjiteshim dhe ktheheshim prapa, vetëm ngjiteshim dhe ktheheshim prapa. Dhe aty ishte Gabi Deslis, sado e habitshme të duket, stolisur tërë pupla; para një viti më keni thirrur kuklla jonë e shtrenjtë, tra la la la, keni thënë se isha e këndshme, tra la la la, me pupla apo pa pupla; e hatashmja Gabi. Më kujtohet gjithashtu Harri Pilceri; ne i zbrisnim shpesh taksisë, kur zinte akull e përpjeta e kodrës. Ai nuk ia ndante sytë kodrës netëve kur ëndërronte për Sacré-Cœur, të bardhë dhe të fryrë si një flluskë sapuni. Mikesha e tij ishte herë me të dhe herë me një tjetër dhe ai nuk e merrte vesh. Kjo kishte ndodhur netëve kur lumi rridhte më ngadalë se sa duhej të rridhte. Dhe afër Fosaltës ndodheshin një shtëpi e ulët, lyer me të verdhë dhe rrethuar me shelgje dhe një stallë kuajsh. Aty ishte edhe një kanal. Ai kishte kaluar andej me mijëra herë pa e vënë re, por kanali ishte atje, gjatë tërë netëve, po aq i dukshëm sa edhe kodra. Ai kishte frikë nga kanali. Shtëpinë e kishte më për zemër se çdo gjë tjetër dhe e shihte çdo natë në ëndërr; ai nuk kalonte andej dhe e kapte frika sidomos kur anijet lundronin në kanal mes shelgjeve, brigjet e të cilit nuk u ngjanin atyre të një lumi. Aty gjithçka ishte më e ulët se në Portogrande, ku i panë të vinin duke u llapashitur mes fushave të përmbytura. Ata tundnin pushkët mbi kokat e tyre dhe u përpinë nga uji. Kush kishte urdhëruar? Megjithëse ishte ndyrësisht e ngatërruar, ai përsëri arrinte të ndiqte fillin e mendimeve të tij. Ja përse dhe i kujtoheshin tërë ato hollësi. Ai përpiqej të mos e humbiste fillin dhe donte të mësonte me saktësi ku ndodhej, por, papritmas, gjithçka i mjegullohej pa asnjë shkak; tani, për shembull, ishte shtrirë mbi një dyshek me kashtë, në shtabin e një batalioni dhe batalionin e komandonte Paraviçini dhe mbante veshur atë uniformë të ndyrë amerikane. U çua ndenjur dhe vështroi përreth. Të gjithë ia kishin ngulur sytë. Para kishte dalë. Ai u shtri përsëri.

 

Kuturisja e Parisit ishte shumë më e vjetër. Ai kishte pasur frikë vetëm kur ajo iku me një tjetër. Kishin frikë se mos binin dy herë tek i njëjti shofer taksie. Kësaj i trembej më shumë. Jo frontit. Tani nuk mendonte për frontin dhe frika që i ishte shndërruar në makth, ishte për atë shtëpi të gjatë, të verdhë dhe për pjesët rrëshqitëse të bregut të lumit. Tani, ai ishte kthyer përsëri te lumi, kishte kapërcyer të njëjtin qytet dhe aty nuk kishte më shtëpi. Edhe lumi ishte ndryshe. Po, atëherë, ku i kishte kaluar netët? Ku qe rreziku? Dhe përse zgjohej i mbytur në djersë, i angështuar, si asnjëherë tjetër gjatë një bombardimi, për një shtëpi, për një stallë të gjatë dhe një kanal?

 

Ai u shtri dhe zgjati me kujdes këmbët, të cilat i mpiheshin sa herë që i mbante të mbledhura. Vështroi nga ana e vet adjutantin, dy radistët dhe dy ndërlidhësat, që rrinin pranë derës dhe vuri në kokë helmetën e maskuar.

– Më vjen shumë keq për mungesën e çokollatave, kartolinave dhe cigareve, – tha ai. Megjithatë, kam uniformën.

– Majori do të kthehet shumë shpejt, – tha adjutanti. (Në atë ushtri adjutantët nuk ishin oficerë).

– Kjo uniformë nuk është krejtësisht e rregullt, – u shpjegoi atyre Niku, – por përsëri të krijon njëfarë ideje. Së shpejti këtu do të ketë miliona amerikanë.

– Ju mendoni se te ne do të vinë amerikanë? pyeti adjutanti.

– Jam më se i bindur se do të dërgojnë amerikanë dy herë më të mëdhenj se unë, në lule të moshës, trima që nuk u bën tërr syri, djelmosha që flenë natën, që nuk janë plagosur ndonjëherë, që nuk i ka prekur kurrë ndonjë cifël gjyleje, që nuk kanë lajthitur kurrë nga trutë, që nuk kanë patur kurrë frikë, që nuk pinë alkool, besnikë të të fejuarve që kanë lënë në atdhe, që nuk u ka zënë asnjëherë leshi i… si të thuash, morra, tipa që u lëshon koka tym. Do t i shihni vetë.

– Italian jeni ju? pyeti adjutanti.

– Jo, amerikan. Ja, shihni uniformën. E ka qepur Spanjolini, veçse nuk është krejt në rregull.

– Amerikan i Jugut apo Veriut?

– I Veriut, – ia bëri Niku. Ai e ndjeu se po e merrte veten. Pas pak do të ishte i qetë.

– Po, ju, flisni italisht?

– E pse të mos flas italisht? Ju shqetëson që flas italisht? Nuk kam të drejtë të flas italisht?

– Keni dekorata italiane?

– Gjithë-gjithë kam shirita dhe çertifikata. Medaljet do të vinë më vonë. Ato ose ua japin njerëzve për ti ruajtur dhe ata largohen me to, ose ju i humbni bashkë me plaçkat e tjera, që mund ti blini në Milano. Rëndësi kanë çertifikatat. Mos u bëni xhelozë që kam çertifikata. Edhe ju, po të qëndroni në front për një kohë gjatë, do të merrni dekorata.

– Unë jam veteran i fushatës së Eritresë, – tha adjutanti me një ton të rëndë. Unë kam luftuar në Tripoli.

– Është nder i madh për mua që po ju takoj. (Niku i zgjati dorën.) Duhet të keni kaluar ditë të vështira, i kam parë dekorimet e juaja. Mos ju rastisi të merrni pjesë në betejën e Karsos?

– Ne sapo jemi thirrur nën armë. Brezi im është tepër i vjetër.

– Unë, ka qenë një kohë, kur nuk kisha moshë, – ia bëri Niku. Tani jam përjashtuar nga shërbimi ushtarak.

– Përse ndodheni këtu?

– Unë përfaqësoj uniformën amerikane, – tha Niku. A nuk ju duket shumë përfaqësuese? Jaka është pak e ngushtë, së shpejti keni për të parë me miliona ushtarë të veshur me të, ata kanë për të gëluar si karkalecët. E dini, në Amerikë, një njeriu thatanik i thonë karkalec. Por karkaleci i vërtetë është i vogël, jeshil dhe pothuaj i pambrojtur. Prandaj nuk duhet të ngatërroni një njeri thatanik me një karkalec gjashtëvjeçar ose me një gjinkallë që lëshon një tingull të veçantë dhe të pandërprerë, të cilin nuk po arrij ta sjell ndërmend. Jam lodhur kot tërë ato herë për ta kujtuar. Sa më duket se e kujtoj, ai më zhduket. Do të më falni sikur ta ndërpres me kaq bisedën tonë?

– Shko të gjesh komandantin, – i tha adjutanti njërit prej ndërlidhësve. E shoh, që jeni plagosur, – iu drejtua pastaj Nikut.

– Po, – tha Niku, – kudo nga pak. Nëse interesoheni për vrajat, mund tju tregoj vraja shumë interesante, por do të më pëlqente më tepër tju flisja për karkalecët. Domethënë për ata që ne i quajmë thatanikë, por që në të vërtetë janë karkalecë. Këto insekte kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në jetën time. Ndoshta do tju interesonte tju flisja për këtë gjë? Ju mund të sodisni uniformën time, ndërkohë që unë do flas.

Adjutanti ia bëri me shenjë ushtarit tjetër të ndërlidhjes, i cili doli jashtë.

– Shiheni me kujdes këtë uniformë. Ju e dini që e ka qepur Spanjolini. Edhe ju mund ta shihni, – iu drejtua Niku radistëve. Në të vërtetë unë nuk kam grada. Ne varemi nga Konsullata amerikane. Mund ti hidhni një sy pa e çarë kokën. Madje mund ta shihni edhe nga afër, nëse kjo ju kënaq. Unë do tju flas për karkalecin amerikan. Me këtë emër kishim pagëzuar një karkalec të zi me trup mesatar. Ai na pëlqente përherë. Ai reziston shumë në ujë. Peshqit kanë dobësi për të. Karkalecët më të mëdhenj, ata që fluturojnë me një zhurmë që i ngjan zhurmës së gjarprit me zili, kur ai tund zilen, i kanë krahët me ngjyra të forta, disa në ngjyrë të kuqe të ndezur, të tjerët në ngjyrë të verdhë me vija të zeza. Por në ujë nuk ia vlejnë fare. Nuk bëjnë për karrem. Ndërsa “zeshkani” është një karkalec me trup të bëshëm, të ngjeshur dhe tepër i shijshëm, që nuk di si tua përshkruaj më mirë, juve, zotërinj, që nuk keni për ta parë ndonjëherë. Por jam i detyruar të këmbëngul në një pikë: ju nuk mund të siguroni kurrë një sasi të mjaftueshme me insekte të tilla, të mjaftueshme për një ditë të tërë peshkimi, duke i ndjekur për ti kapur me dorë ose duke u përpjekur ti vrisni me shkop; do të ishte budallallëk me brirë dhe një humbje e kotë kohe. Po ua përsëris, zotërinj, po vepruat në këtë mënyrë nuk keni asgjë në vijë. Teknika më e mirë që u duhet mësuar gjithë oficerëve të rinj në përdorimin e armëve të lehta, po të lejohej të thosha edhe unë fjalën time në këtë fushë, ndoshta një ditë do ta kem këtë mundësi… është përdorimi i një rrjete peshkimi ose i një rrjete të sajuar me tylin që përdorim për tu mbrojtur nga mushkonjat. Dy oficerë kapin tylin nga dy anë të kundërta ose të themi, në çdo cep, me njërën dorë shtrëngojnë pjesën e poshtme të tylit dhe me dorën tjetër pjesën e sipërme dhe fillojnë dhe vrapojnë duke çarë erën. Karkalecët që i ka përfshirë era përplasen pas rrjetës dhe mbeten të kapur prej saj. Nuk është kushedi se çfarë të kapësh një sasi të madhe karkalecash dhe, për mendimin tim, asnjë oficer nuk duhet të qarkullojë pa disa metra tyl për mushkonja, që mund të kthehet në çast në rrjetë për kapjen e karkalecëve. Shpresoj, zotërinj, të kem qenë më se i qartë. Ka pyetje? Nëse u ka shpëtuar ndonjë gjë pa u kuptuar gjatë paraqitjes sime, më pyesni, ju lutem, mos u druani.Nuk keni gjë për të thënë? Atëherë, në këto rrethana, do më duhet ta mbyll me fjalët e një ushtari dhe njeriu të madh, Sir Henri Uillson: “Zotërinj, o duhet të komandoni o duhet tju komandojnë”. Më lejoni, zotërinj, tju përsëris diçka që do të doja të mos e harronit kurrë, diçka që do të doja ta shihja të gdhendur në kujtesën tuaj, kur të dilni prej këtej: Zotërinj, ju o duhet të komandoni o duhet tju komandojnë. Kaq kisha, zotërinj, natën e mirë.

Niku hoqi helmetën e maskuar, e vuri përsëri në kokë, pastaj doli nga strehimi, duke përkulur shpinën. Para erdhi nga transheja i shoqëruar nga dy ndërlidhësit. Dielli përvëlonte. Niku hoqi përsëri helmetën.

– Duhet menduar një sistem për t i lagur helmetat, – ia bëri ai. Po shkoj ta lag në lumë. Niku filloi ti kacavirret shpatit.

– Nikolo, – thirri Paraviçini, – ku po shkoni, Nikolo?

– Në të vërtetë, nuk kam pse të shkoj deri në lumë. (Niku u kthye me helmetën në dorë.) Një djall është kjo, si e thatë edhe e njomë. Ju e mbani helmetën tërë kohën në kokë?

– Tërë kohën, – tha Para. Së shpejti kam për të qenë tullac. Ejani, futuni brenda.

Para i tha të ulej, sapo hynë brenda strehimit.

– E dini, kjo helmetë e mallkuar, nuk vlen absolutisht për asgjë, – tha Niku. Më kujtohet ajo kohë, kur ishte gëzim i madh ta mbaje në kokë, sidomos ditët e para, por që atëherë i kam parë shpesh të mbushura me tru.

– Nikolo, – tha Paraviçini, – mua më duket se do të bënit mirë të ktheheshit. Do të ishte më mirë për ju të mos shkonit në front deri sa të siguronit furnizimet. Këtu nuk keni çfarë të bëni. Po lëvizët me produkte që kërkojnë një shpërndarje të përgjithshme, do të mblidhen shumë njerëz dhe ka rrezik tiu bombardojnë. Unë nuk dua tju ndodhë kjo gjë.

– E di që është marrëzi, – tha Niku, – Po kjo nuk varet nga unë… Unë mësova se brigada gjendej këtu dhe vendosa të vij dhe tju shoh. Ju apo ndonjë shok tjetër. Mund të kisha shkuar në Zenzon apo në San-Dona. Do më pëlqente të shkoja në San-Dona të shihja urën.

– Nuk dua tju shoh të vërtiteni këtej pa ndonjë arsye të fortë, – tha kapiten Paraviçini.

– Shumë mirë, – ia bëri Niku. (Ai e ndjeu se po i fillonte përsëri).

– Më kuptuat?

– Natyrisht, – ia bëri Niku. (Ai u përpoq të mos e lëshonte veten).

– Përçapje të tilla duhen të bëhen vetëm natën.

– Dihet, – ia bëri Niku. (Ai e ndjeu se nuk do të përmbahej).

– Siç e shihni unë komandoj një batalion, – tha Para.

– E pse të mos komandoni një batalion? pyeti Niku (Nuk kishte më forcë… Ai e ndjeu se po i afrohej.) Dini të shkruani dhe të lexoni?

– Di, – tha ngadalë Para.

– Gjëja më e trishtuar është se komandoni një batalion tmerrësisht të vogël . Përse nuk i varrosin të vrarët? Sapo i pashë. Nuk kam asnjë interes ti shoh për së dyti. Përsa më takon mua, mund ti varrosni, kur të doni, por sa më shpejt ti varrosni aq më mirë është për ju. Në qoftë se nuk veproni si ju them unë, do të sëmureni të gjithë keq.

– Ku e latë biçikletën?

– Në shtëpinë e fundit.

– Jeni i sigurtë se ndjeheni mirë?

– Mos u shqetësoni, – tha Niku. Po ik…

– Shtrihuni edhe pak, Nikolo.

– Mirë.

Ai mbylli sytë dhe në vend të shihte burrin me mjekër, që e vështronte fare i qetë nëpërmjet shënjestrës, para se të tërhiqte këmbëzën, në vend të shkrepëtimës së bardhë dhe fshikullimi me kamxhik, në vend të rënies në gjunjë, në vend të gjakut të ëmbël dhe të ngrohtë në grykë, pështyrë mbi gur, ndërsa ata kalonin para tij ai pa shtëpinë e gjatë dhe të verdhë me stallën e ulët dhe lumin shumë më të gjerë dhe më të qetë se sa ishte në të vërtetë.

– O Zot! tha. Do bëja mirë sikur të ikja.

U çua.

– Po iki, Para, do të kthehem mbasdite. Po mbërritën furnizimet, do ti sjell që sonte. Në qoftë se nuk ka, do vij natën, kur të kem diçka për të sjellë.

– Është ende vapë për të ecur me biçikletë, – tha kapiten Paraviçini.

– Mos u shqetësoni për këtë, – tha Niku. Ka për të kaluar menjëherë. E pata një tani, por nuk ishte e tmerrshme. Kaloi fare lehtë. E ndjej kur më vjen, sepse filloj dhe flas pa pushim.

– Po nis një ordinancë me ju.

– Jo, ju lutem, e di rrugën.

– Do të vini përsëri?

– Me siguri.

– Më lejoni të nis…

– Jo, – tha Niku. Ju jam shumë mirënjohës.

– Si të doni. Atëherë Ciao.

– Ciao, – tha Niku. Ai eci nëpër transhe për të gjetur biçikletën. Mbasdite, rruga përtej kanalit, do të ishte në hijë. Ajo ishte e rrethuar me drurë, që nuk ishin prekur nga bombardimet. Pikërisht atje, gjatë një marshimi, kishin takuar regjimentin e kalorësisë Terza Savoia, që kalëronte mes dëborës me heshtat në dorë. Në ajrin e ftohtë fryma e kuajve dilte nga goja e tyre shtëllunga-shtëllunga. Jo, kjo kishte ndodhur në një vend tjetër. Po ku?

– Do bëja mirë të arrija sa më shpejt tek ajo biçikletë e mallkuar, – tha Niku. Nuk kam aspak qejf të humb rrugën dhe të mos mbërrij dot në Fornaçi.