IKONOSTASI

Pavel FLORENSKI, Leonardo DA VINCI i shek. XX

Florenski fillon esè-në e tij mbi ikonostasin me vlerësimin e Zotit si krijues i "së dukshmes dhe të padukshmes".

 Kjo ese e një gjeniu si Florenski na flet me thellësi, aftësi, thjeshtësi dhe dashuri, për atë zonë që bashkon/ndan këto dy botë.

       I mbiquajturi "Leonardo da Vinçi" rus, martir i besimit, i arsyes dhe i lirisë, Florenski, vë në krizë idenë e qartësisë së një ekzistence pa kontakte me esencën e një bote të të qënurit të pakohë, të pafund, të padukshëm. Pasi lexon këtë gjeni, rrëzohen të gjitha siguritë dhe garancitë ekzistenciale të njohjes së të vërtetës vetëm si një realitet i prekshëm dhe i dukshëm.

       Çfarë është në të vërtetë një ikonostas?

Ma merr mendja që secili prej lexuesve që merr në dorë këtë libër do të ketë pasur rastin të mahnitet përballë një strukture të gdhendur e të përartur që përmban një plejadë domethënëse ikonash, me kombinime kuptimplote e specifike për antropologjinë e vendit ku ndodhen. Bota bizantine është vetëm një fjalë thjeshtëzuese, që përpiqet të përfshijë botë thellësisht të ndryshme artistike, etnike, kulturore, gjuhësore, e mbi të gjitha antropologjike. Gjeografia e shenjtërimit të ikonës përfshin një hapësirë të gjerë: Palestina, Egjipti, Kapadokia, Armenia, Gjeorgjia, Rusia, Bjellorusia, Ukraina, Greqia, Bullgaria, Shqipëria, Serbia etj.

 Xhioto bëhet një çast vendimtar transformimi të ikonës së artë bizantine pa hije dhe pa perspektivë arkitektonike në artin perëndimor, ku Hyjnia zbret në tokë dhe merr formën njerëzore. Por dritarja e ikonës mbyllet në imazhet e artit perëndimor, dimensioni njerëzor kristalizohet dhe shndërrohet në metafizikë artistike pa pëmbajtje teologjike besimi.

       Çfarë është ikona atëhere?

Saktësisht, ikona nuk është imazhi i jetës së përditshme në botën tonë të dukshme. Ikona është një paraqitje vizuale e një imazhi të shenjtë. Ku realizohet nuk ka rëndësi: në dru, në stofë, në metal, në trup, në çdo element të botës së dukshme.

 Ikona është një shenjë dalluese e botës së krishterë ortodokse bizantine, në dallim nga bota e krishterë katolike. Fjala IKONA rrjedh nga greqishtja bizantine "eikóna" që merr nismë nga greqishtja klasike "eikénai" (dukem, shfaqem, jam i ngjashëm me diçka o dikë). Mund të themi që ikona nis një rrjedhë jo vetëm artistike, (në kuptimin e artit si krijimtari që njëhson dy realitete) por edhe një rrymë të turbullt dhe kontradiktore teologjike e filozofike, që mund ta quajmë “Fenomenologji e krishterë bizantine”.

      Thuhet që ikona, siç e njohim në mishërimin që na ka arritur deri më sot, fillon të ngjizet përreth shekullit V. Për faj të ikonoklastisë (rryma teologjike shkatërrimtare e ikonave) nuk kemi prodhime të asaj periudhe. Thuhet në manualet e artit bizantin që prototipet bazë të ikonës janë fytyrat e Krishtit dhe Shën Mërisë Virgjëreshë, të krijuara fillimisht nga Shën Luka.

Lexoni Florenskin, dhe do të nxirrni ide dhe konkluzione vetjake nga më të ndryshmet; jo vetëm mbi teologjinë e artit bizantin, por edhe mbi fenomenologjinë filozofike dhe artistike që përcillet në këto "dritare" që hyjnorja hap për t’u lejuar një takim pamor atyre që besojnë ose dashurojnë artin deri në besim.

       Kjo "dritare" materiale, për Florenskin, është një plasaritje e botës sonë materiale, e cila, ashtu sic lejon kalimin e ëndrrave, lejon edhe kalimin e Përsosmërisë Hyjnore, tejkalon kufizimet kohore e hapësinore, dhe vërshon si rrymë e një përroi në këtë thatësi mosbesimi dhe mbylljeje shpirtërore të botës së prekshme.

     Atëhere, një ide vetjake që më lindi pas leximit të Florenskit, mendoj pas herës së tretë ose të katërt, është ajo e Shën Thomait si prodhuesi i parë i ikonës, realizuesi i parë i regjistrimit të asaj plasaritjeje ose dritareje që bëjnë të takohen dy botë, që faktikisht nuk janë të ndara: Hyjnore dhe njerëzore.

     Dyshimi i Shën Thomait përfaqëson dyshimin njerëzor, të besimtarit ose jobesimtarit laik. Dyshimi i Shën Thomait "detyron" Krishtin të tregojë plagën e tij, të shkaktuar nga heshta e romakut, e “detyron" Krishtin ta lejojë Thomain e shkretë ta prekë dhe të besojë.

      Atëhere, mendoj që Ikona e parë, plasaritja e parë, dritarja e parë ku shfaqet Hyjnorja, na përcillet nga Shën Thomai, e jo nga Shën Luka ose murgjërit e mëvonshëm piktorë.

      Në këtë shkrim Florenski nuk na jep një imazh lehtësie apo një lexim siperfaqësor të    metafizikës së imazheve dhe të dritës hyjnore. Përkundrazi, na tregon me forcë sa i madh është ndryshimi midis "botës së dukshme" e asaj "të padukshme”. Por ajo që na mëson, me dashuri dhe shpresë teologjike dhe artistike, është fakti i pakundërshtueshëm që këto dy botë janë të ndara dhe të lidhura në të njëjtën kohë. Sigurisht, ndryshimi midis tyre është aq i madh sa nuk mund të mos lindë problemi i kufirit që i vë në kontakt, që i dallon por njëkohësisht i bashkon.

      Fakti që ikona, ndryshe nga arti perëndimor, nuk ka hije, e bën Florenskin të afirmojë që "piktori nuk merret me çështje të mbuluara nga hijet". Piktori i ikonave na paraqet "qënie të lavdishme" e plot hirësi e dritë. Hija "përfaqëson mungesën", dyshimin, mosbesimin dhe kërshërinë. Kjo kërshëri dhe dëshirë besimi që shtyn Shën Thomanë të kërkojë të prekë plagën e Krishtit për të patur provën e asaj që nuk kishte parë. Dhe Krishti e lejoi. Por pastaj shtoi: Lum ai që beson pa parë!"

       Ikona si një "plasaritje" është provë e vuajtur artistike, teologjike e filozofike e atij dimensioni që njerëzimi kërkon që kur fillon të formojë arsyen dhe logjikën: dimensioni i të besuarit!

Me të parë ose pa parë!

Prof. Fatos Dingo